ایران ایسلام جومهوریتی ایله هسته ای توافقدان و تحریملردن سونرا شمالی آفریقادا و اورتا آسیادا سرعتله ایکینجی اقتصادی انتظارلار و بکلنتی لر اولوبدور،^[1] بو اساسدا دا بو سؤال قاباغا گلیر کی، آیا حقیقاَ ایران رژیمینین سیاستلرینین قارشیسیندا بیر درین، پلانلانمیش و عاققیللی سیاست ایشلنمه مه لیدیر می؟ او حالدا کی باغلی سیستم سیاستلرینده اقتصادی گلیشمه لر امکانسیز دئییلدیر، خاص عامیللری مثال اولاراق : طبیعی منبع لره، کارگرلرین آلدیقلاری آز حقوق لارا باغلی دیر،بللی بیر ندنلرله باغلی دیر کی اونون داواملی اولماسینی و ثابیت قالماسینی تضمین ائده بیلیر.واقعیت ده ده ایران کیمی بالقوه اقتصاد دا، امکانلارا ال تاپماقلاعمل دن اوستون بیر حرکتی طلب ائله ییر.

دونیادا داواملی اقتصادی گلیشمه لر ده

بئله بیر گلیشمه لر ایچین ده بیر سیرا پیش نیازلار ری طلب ائدیر، مثال اولاراق (اؤرنه یین) عمومی گلیشمه یاشامین یوکسک استانداردلاری عمومیتده اوجوز ایش گوجلری و چئشیدلی طبیعی منبع لرین اولومویلا امکانلانا بیلیر بونلاردان عیبارتدیر :

دوزگون حکومت دارلیق، دونیا سویه سینده اویرتیم و ایشه ال تاپماق امکانلاری، جینسیتی برابرلیکلر، انسان حاقلارینی پوزان ندن لرین اؤرنه یین: " اوشاقلارین ایشله مه سی "آرادان قالدیریلماسی، بواشاره ائتدییمیز ندنلر و باشقا اؤن پلانلار بیر سالیم و عادیل اقتصادین و ثروث پایلاشیمینین گره کیر و نئجه کی بیزیم یازارلارین قلمیله گؤستریلیبدیر، دونیاداکی باشقا اقتصادلارین تجربه لری بو حقیقتین گؤستریسیدیر کی، بو اون پلانلارین و احتیاجلارین دوشونولمه دیی شکیلده اقتصادی گلیشمه احتمالی آزالاجاقدیر و ائله بونلار ایران ایچین ده گئچرلیدیر.

بوندان اطمینان تاپماق ایچین کی اقتصادیاتی گلیشدیرن عامیللرین هره سی اؤز یئرینده اوتورتدوردولوبدور، سهامدارلار دولتین نقشینی ایفا ائتمه لیدریلر، اؤزل لیکله ده مقننه ، قضاییه، مجرییه قوه لرینین رولونو کی میللته حکومت ائدن قووه لردیرلر، آراشدیریلماسی گره کلیدیر، او یئره قده ر کی بیر حکومت بیر جامعه ده یاشایان میللتین ایستکلرینین دوزگون نوماینده سی اولموش اولا بیلسین و اقلیتین ده حاقلارینی و اونلارین منفعت لرینی رسمیته تانییب و اونلاردان حیمایت ائده بیلسین و بو یوللا دا گلیشمه احتماللارینی، اقتصادی عدالتله ساغلایا بیله بیلسین.

•بوندان علاوه، دئولتلرین آیدین و سوروملو اولدوقو حالدا فرصت لرین و میللی ثروتین پایلاشماسی عدالت لی بیر شکیلده، بوتون وطن داشلارین منفعت لرینی ساغلایا بیله جکدیر.

ایرانین اؤزل دوروموندا کی اوندا بؤلوم لر و دولتی سازمانلار کی هله ده اؤز اونملی روللارینی ایفا ائدیرلر، بو ندن نیمه خصوصی آدیندا بیر بویوک بؤلومه سبب اولوبدور. نیمه خصوصی و یاریم دئولتی بولوملر اؤزل موقعیت لره و امکانلارا دا صاحیب اولانلاردیرلار. حقیقت بو کی بونلار دئولتی حیمایه لردن علاوه، اؤزل بؤلوم لرین ده آزادلیقلاریندان فایدالانا بیلیرلر. بئله بیر امکانلارین یارادیلماسی اونلار ایچین ده ایش و ایش یاراتما فورصت لرینی پوزوب و آرادان آپاریر بانک جهانی نین 2016 دا ایللیک گزارش بونو گوستریر کی، ایش و ایش یاراتما فورصتی سرمایه ایچین بیر اؤزل دوروم دور کی ایران 189 اؤلکه نین ایچینده 118 نجی یئری آلیر،^[2] بئله اولماسی خارجی سرمایه گزارلار ایچین یاخشی و بیر فرصت ساییلا بیلیر، بو حسابلا کی اگر سیاسی رابیطه لرین یاخشی لاشماسی ایچین اقتصادی تعامل لارین اولماسی گرکلی دیرسه، اوندان سونرا اصلی خصوصی بؤلوم لرین گلیشمه فورصت لرینین آزالماسینا سبب اولا بیله جکدیر، فسادین چوخالما احتمالی داها دا یوکسه لیب و نهایتده ده سرمایه نین دؤنوشو ناقص و یئترسیز اولا بیله جکدیر.

بونون ایچینده اقتصادی تعامل لاری یئرینه یئتیرمک ایچین، تکجه ایرانی یوخ بلکه ایران وطن داشلارینی دوشونمک لازیمدیر، چون کی ایران وطن داشلاری مستقیم شکیلده جمهوری اسلامی نین عمومی خدماتیندا و سیاستینین تاثیری آلتیندا قالیر و اقتصادی فعالیت لرین بوتون بؤلوملرینده او جمله دن خاریجی سرمایه گزار بؤلوملرینده شرکت ائله مک محدودلاشماسینین تاثیرینده قالیرلار.

اون پلانلارین اؤنملی سیندن بیریسی ده حکومتین وطن داشلارا احترام قویماسی و اونلارین حاقلاریندان دفاع ائتمه سیدیر، ایرانین و اونون بوتون سازمانلارینین ایشی او قاونون لار و قوراللار دان کی انسان حاقلارینین رعایت ائدیلمه سینی ایسته ییر اونلارا عمل ائله مک لازیم و ضروریتده اولمالیدیر همیده تاثیر بوراخان اصلاحاتلارین کی وطن داشلارین حاققینی پوزماق احتمالی ایچین گرکلی و لزیم دیر. بو مورد لر ایراندا کی اقتصادی فعالیتلر ایچین اؤزل اشاره لرندیر. ایران ایسلام جومهوریتینده کی انسان حاقلارینین دورومو بو گون بین الخالق جامعه سینین دریندن نگرانچیلیغی ساییلیب و بو موضوع بیرسیرا دئیشیکلرده مثال اولاراق، سازمان ملل دن اقدام اولاراق ایرانداکی انسان حاقلارینین دورومو و ا ایرانداکی انسان حاقلارینین ویژه گزارش چی سی "احمد شهیدین" ماموریتیله انعکاس وئریلمیشدیر.

باشقا بیر زاویه دن ده، بیر دولتین باخیشی او جومله دن جمهوری اسلامی نین باخیشی اؤز وطن داشلارینا اعمال ائتدیی قدرت و کنترل نئجه اولمالیدیر دا ینه" اویرتیم" آنلامینا قاییدیر، بیر دئولت نه قده ر وطن داشلارینین قارشیسیندا آچیق اولوب غیر انحصاری عمل ائدرسه، او قده رده او دولت دورو و چاواب وئریجی بیر دئولت اولاجاقدیرو ائله او قده ر ده وطن داشلاریلا دوزگون داوراناجاقدیر. عکسینده بیر دئولتین عملی انحصار اولورسا او قده ر ده او دئولتین دورولوغو و قارشییا چیخماغی آزالاجاقدیر.

نتیجه ده، آچیلیش یئرینه انحصار حاکیم اولورسا، دئولت عمومی راحاتچیلیق یاراتماقا چالیشاندادا جامعه نین تاثیر قویان گروهلارینین حمایت لریندن و شرکت لریندن آز فایدالانا بیله جکدیرده.

دموکراتیک ارزیشلارین یارانما احتمالی و گلیشمه امکانلاری دا انحصاری بیر فضا دا آشاغیا دوشوب و آزدیر، چون کی میللتین بیر سیراسی سیاسی، مذهبی، نژادی و یا باشقا دلیل لره خاطیر، قدرته و امکانلاردان فایدالانماق فورصتلریندن محروم اولاجاقلار. بوندان علاوه ده اقتصادی گلیشمه لرین نورمال سئیری مانع لرله قارشیلاشاجاقدیر، چون کی دئولت انسانی منبع لرین بیر آز قیسمتیندن فایدالانا بیله جکدیر.

دئولتین آچیق و شفاف داورانیشی اولدوغو شکیلده، وطن داشلارین بیرلیکده یاشام رابیطه لرینده اعتماد عنصرلری شکیل تاپیب و یوکسه له جکدیر. سوروملو دئولت لر، سؤروملولوق کولتورونو ده اؤز وطن داشلارینا انتقال وئریرلر، و نئجه کی بیر دئولت ده سوروملولوق کولتورونو یایماقدان امتناع ائدیر، وطن داشلار دا اؤز سوروملولوقلارینا اعتناسیز اولوب، اونو جدی یه آلماییرلار، بئله لیکله ده فسادا، داغیلماغا و اختلافلارا یوللار آچیلا بیلیر. انحصاری شرایطده بنیادی حقوقلار تضمین اولماییب و دوزگون بیر گلیشمه ده اولمویاجاقدیر.

اقتصادی باخیمیندان ایران بویوک بیر پتانسیله داها دا گلیشمک ایچین صاحیب دیر، بو اولکه نین تاریخی طبیعی منبع لرین وارلیقینی او جومله دن نفت و گاز ثروت لرینی گؤستریر کی اونلاردا دئولتین کنترلونون آلتیندادیر. نه یازیق کی بوتون بونلارا رغمن سون زامانلاردا دئولتین توسعه پایدار حاقدا و بوتون انسانی منبع لر اولا اولا یئنه ده گئنیشلندیرمک و گلیشدیرمک سیاستینده باشاریسیزلیغینی گؤستریر. مثال ایچین بیر سیرا وطن داشلارلا یولا گلمه سی کی گلیشمه مسیرینده هر کسین یئرینه اولماق ایسته ییرلر، سبب اولوبدور کی ایرانین اقتصادی نفتین و باشقا طبیعی منبع لرین گروگانیندا یاشاسین. ایراندا بیر وضعیت یارانیبدیر کی ایرانین گووه نه بیله جک رشدی ده طبیعی منبع لرین خرج له مه سیله دیر. او حالدا دا دئولت کئچن نئچه ایللرده چالیشیر مالیاتی گلیرلری طبیعی ماده لرین یئرینده اوتوردسون بو فیکیر ده نفتین قیمتینین آشاغی دوشمک نتیه سینده اولوبدور، یوخسا بو دوشونجه اساسیندا اولماییب دیر کی، مالیات ان سالیم رابیطه دیر دئولت له وطن داشلارین آراسیندا.

هر حالدا اقتصادی آزادچیلیقلارینین اولمادیغی یئرده و اونو انحصار دا ساخلاماقلا، اگر دئولتین مالیاتی گلیرلرینی عدالت له وطن داشلارین آراسیندا پایلاشمیرسالار و یا بیر سیرا وطن داشلاری اقتصادی فعالیتلردن محروم ادیرلرسه، مالیات گلیرلریده ثابیت گلیشمه لری ساغلایا بیلمه یه جکدیر.

کئچن اون ایللرده، نفتی گلیرلرین چوخلوغو اولا اولا، انسانی منبع لرین گلیشدیریلمه سی و اونون ایچین بودجه آیریلماسی، دئولت ایچین اولویتده اولماییب، کی اونون دا نتیجه سی آیدین و چالیشان بئیین لرین اوزاقدیرلماسی و مملکتدن چیخماسیدیر، وطن داشلار داهادا یاخشی فورصت لری اله گتیرمک ایچین دنیانین هر یئرینه دااغیلماق مجبوریتینده قالمیشلار و بعضا ده دئولتین سیاستلرینین نتیجه سینده بیر سیرا اینسانلار، او جمله دن قادینلار و اقلیت لر اونلارین حاققیندا آپاریلان تبعیض سیاستلری ایچین اقتصادی فعالیتلردن محروم اولموشلار.

نتیجه ده خصوصی بؤلوم لر ضعیف لشیرلر، و دولتی بودجه لر ده کئچن اون ایللرده ایچه رینین ناخالص تولیدی بودجه نین آزالماسی ندنیله آزالیب دیر.

معاصردونیادا اگر دولتین الیله و یا بیر خصوصی بؤلوملرین الیله گوجلو آلت یاپی لار اولمازسا، او اؤلکه نین گله جه یی آیدین اولمویاجاقدیر.

منفعت لری قازانماق و اونلاری الده ائتمک ایچین بئله  قاتما قاریشق لیق لار ، ایشین و اونون یارادیلماسینین قارشیسینی آلیب و جیددی مانعه لر  تؤره ده بیلر،

جهانی بانکین ایش اساسیندا ، 5012  ایلینده وئریلدیی راپورا گؤره ، ایران 118 نجی رتبه ده 918 اؤلکه نین ایچینده یئرلشیبدیر.^[3]

گریم برایان نئجه کی ارز مقاله سینده توضیح وئریر: تحقیق لر گوستریر، هر اولکه ده کی وطن داشلاری مذهبی سیخینتیلاردا قویور، او اولکه ده و جامعه ده، فسادین داها دا چوخالماسی، اجتماعی باسقینتیلارین داهادا چوخالماسی، یئنی لیک لرین داها دا آزالماسی و گلیشمه ده آشاغی درجه ده قالماسینا سبب اولوبدور. بو شرایط ده یاشایان میللت لر گلیشمه و آچیلیشما فورصت لرینی الدن وئره جکدیر.

بونا دیققت ائده رک کی چشیدلی کولتورلر و اونلارین تاریخده کی تاثیرلری جامعه نین گلیشمه سینده تاثیرلی دیرلر، ایراندا مذهبی و قومی اقلیت لرین اولماسی ایرانین توسعه وئرمه سینده اؤنملی روللاری واردیر. ایرانداکی قومی و مذهبی اقلیت لرین اؤزل استعدادلاری و مهارت لری اولدوغو ایچین اونلارا یارادیلان ایش فورصت لری نتیجه سینده طبیعی دیر کی جامعه نین ترکیبی دانیلماز گلیشمه لره ال تاپاجاقدیر.

اقلیت محروم اولونجا، اونلاردان منعکس اولان رفتارلار او جمله دن، اؤزونو بیگانه سایماق، ناراحات و ناراضی قالماق سبب اولاجاق کی، ملتین هامیسی محرومیت ده ساخلانیلیب و یا بیر عده اجتماعی رفاه لاردان فایدالاناجاقدیر. او حالدا کی یوخسول بیر اقلیت اصلینده دئولتین مالی منبع لرینین چینینده آغیر بیر یوکه چئوریلیر، دئولتی مقاملار دا مومکوندورکی مالی ضرر لر گؤروب و مخالفت لرله اؤز - اؤزه گله لر. باشقا بیر یاندان، فقرین و جنایت لرین چوخالماسینا ندن اولاجاقدیر، چوخلو اویرنجی لر درس اوخوماقدان واز کئچیب، ایش آختارماق مجبوریتینده قالاجاقلار و بئله لیکله بویوک شهرلرده حاشیه نشینی یادا حاشیه ده یاشایان لار چوخالاجاقدیر. بوندان علاوه وطن داشلارین بهداشتی امنیت لری آزالیب، و خسته لیکلر چوخالاجاقدیر، بو شکیلده ده دئولتین چینینده کی یوک داهادا آغیرلاشاجاقدیر.

ایراندا کی قادینلار باشقا گروه لاردا عضو اولاراق کلیت ده اقتصادیاتین گلیشمه سینده بویوک رل لاری واردیر، اونلار اولکه نین یاری جمعیتی دیر، آمارین گوستردیینه گوره بیر کیچیک آزالاما اولسادا 2011 ایلینین سرشماری سینده گوروکور کی تقریبی هر 3 قادین دان بیری سی 20 و 34 یاشلاریندا دیرلار.^[4]

ایرانین بیلیم یودلارینین اویرنجی لرینین یاریسی خانیم لاردیرلار، قادینلارا ایش باخیمیندان دا 2005 ده هر 10 قادیندان کی فارغ التحصیل اولوبدور 5 نفری ایش تاپا بیلیبدیر ساده جه، او حالدا کی بو مقدار 2013 ده هر 10 نفردن 3 نفر (آقالار ایچین 8 نفر 10) نفردن ایندیسه 7 نفره 10 نفردن انیبدیر.^[5]

کلیت ده 2013 ده قادینلار اجتماعی مشارکت لری 12.5 انیبدیر و گؤرونور کی کیشی و متخصیص لرین دئدیینه گؤره بو آمار داها دا آزالماقدادیر.^[6]

اقتصاد رتبه سینده 141 نجی رده نی 145 اینجی دن آلیر.^[7] 2006 ایلینین آماریلا ایران 180 نجی رتبه ده 115 اؤلکه نین ایچینده ایدی. بو جینسیتی رتبه لرین آزالماسی جمهوری اسلامی نین تبعیضی سیاستلرینین نتیجه سینده دیر کی کیشی ارکیلیک (مردسالاری) کولتورونون یایلماسینی و مستقیم و یا غیر مستقیم شکیلده، قادینلارین فعالیت لرینین آزالماسینی و ایش حوزه لردن چیخادیرلماسینا سبب اولموشدور. دئولتین بو ایشلریندن نمونه سی، خانیم لارین جینسیت باخیمیندان بیلیم یوردلاری قازانماق سهمیه سیدیر و پیشنهاد اولونان لایحه لردیر کی جمعیتین چوخالماسینی طلب ائدیر و نتیجه ده ده قادینلارین اجتماعی مشاریکت لرینی آزالدیب دیر.

بوگون بیز بیر باغلیلیقلی دونیادا یاشاییریق و ائله اونا گؤره ده "بین المللی " بیر آد آنلام تاپمیشدیر، بوتون جامعه لر کیمی، بیر جامعه ده یاشایانلارین وظیفه سی عمومی اقتصاددا قاتیلماسی و چالیشماسیدیر، کی بودا وطن داشلارین بیرینجی راحاتچیلیقینی تامین ائده جکدیر.

سون ایللرین تاریخی اؤزللیکله ده اورتا آسیادا، بیزه بونو گؤستریر کی نئجه اولور کی یوخسوللوق و کاسیب لیق، اؤزوندن اوزاقلاشما، اولومسوزلوق لارین سونوجلاری سرعتله بیر جامعه نی انفجار حالینا سالا بیلر و هر کسه رتبه سیندن آسیلی اولمایاراق ضرر و زیان یئتیره بیلیر.

ایران بو گون بیر انزوادان کئچمک حالیندا اولاراق، بین المللی جامعه یه گیرمک مقامینا چالیشماقدادیر.

بو آرادا دا اینسانلارین چوخو یاخشی فورصت لری مثلا گؤروشمک، تارتیشماق و دوزه لتیجی فیکیرلر، سرمایه گزارلیق و تجارت ائتمک فورصت لرینی اله گتیره بیلیرلر .

بو قارشیلیقلی علاقه لر گرک ده بین المللی حدده اولا بیلسین، تاریخی موشکوللر دوزاغینا دوشمه مک ایچین کی اونون دا عاقیبت لری سرمایه گزارلارین هامیسینا شامیل اولاجاقدیر، بونا گؤره ده بین المللی جامعه لر، شرکت لر و سیاستچی لر، اقتصادی قارشیلیقلی علاقه لرده، سازمان مللین تجارت و انسان اقلاری اصوللاریلا حرکت ائتمک لازیمدیر.^[8]

بو دوشونجه و اؤنری بیر کسلرین طرفیندن وئریلیب کی، گئرچک گلیشمه و اقتصادی ثبات لار کی سرمایه نی گئرییه قایتارا بیلمک دورومونو ساغلایا بیلر، سیاست ده بیر اساسی دییشمله لره باغلیدیر.

بو دییشمه ایران دا سیاست چیلرین و بین المللی حددیده فعالیت ائدن تاجیرلرین و سیاسی رهبرلرین بوینونا دوشور، و همیده جامعه نین فیکیر رهبرلری کی مدیالار دان آسیلیدیر.

بو ده ییشیم بو آنلامدادیر کی جمهوری اسلامی گرک اؤلکه نی ائتدیی انحصار فضاسیندان، وطن داشلارین حاقلارینین محدود لاشدیرماسی ایچین اؤزونه وئردیی حاقلاردان و از کئچمه لیدیر، مثال اولاراق قادین حاقلاری و بهایی لرین و لُرلارین حاقلاری.

بیرده کی بین الملل جامعه سی گرک بو اطمینانا چاتسین کی اقتصادی رابیطه لر سالیم بیر فضادا اولاجاقدیر، کی بئله سی ده اولونجا بوتون ایران وطن داشلارینین خئیرینه قورتولاجاقدیر و یالنیز بئله بیر شراییط ده دیر اقتصاددا ثابیت و حقیقی گلیشمه الده ائدیله جکدیر.

بو اولوملولوغو آیدینلاشدیرماق ایچین، بیر نئچه اؤنری سیاستلری یورودمکده خاطیرلادیریق ؛

•ایران ایسلام جومهوریتی گرک، بین المللی انسان حاقلاری عهدنامه لرینی ایشه آپاریب و اونلارین نظارتی آلتیندا اولا، او جومله دن انسان حاقلاری اعلامیه سی، مدنی حقوقلار، سیاسی و اجتماعی و فرهنگی حقوقلارا شامیل دیر، کی ایران گرک بونلاری یئرینه یئتیرمک ایچین متعهد اولوب و ایستر ایچ قانونلاری و ایستر خاریی و دئش موافت نامه لری رعایت ائله سین کی بئله سی یوتون ایرانی لارین حاقلارینین قوروماسینا دا ضمانت اولا بیلسین.

•تاثیرلی دنه مه لر کی اطمینان وئره بیلسین کی ایران قانونلارینین و سیاستینین پیکره سی، ایستر یئنی اقتصادی فعالیت لرین یارادماسیندا، ایستر موجود پروژه لرین اقدا سهام دارلاری انسان حاقلارینا احترام قویماغا تشویق ائتمکله اولسون.

•تاثیرلی یول گؤسترمه لرین یاردماسیلا و دئولت سطحینده مدیریتی دستورالعمل لرین کی اقتصادی آخیمینا سبب اولا بیلسین و اونلارا نظارت ائده بیلسین.

•بین المللی نظارت، بین المللی وسیله لر مثال، هدفلی تحریم لر و خشونت ائدنلرین قارشیسیندا دورماق

•دئولتی و غیر دئولتی ایجراچی لاری، مثال، تجاری شرکت لرین دورولوغونو یوکسلتمک، انسان حاقلارینی ائیتیم وئرمک، کی بونلاری بوتون وطن داشلارا شامیل اولا بیلسین، اونلارین مذهبی و قومی و جینسیتی فرقیلرینی نظرده توتمادان.

•خاریجی سرمایه گزارلار " تجارت و انسان حاقلاری اصول لاری راهنماسی " اساسیندا عمل ائله ییب و جاواب وئره بیلسین لر. همیده سازمان مللین چرچیوه سینده (قوروماق، سایقی دورماق، اصلاح ائتمک) اوصوللارینی ایرانلا تجارت ائتدیکلرینده رعایت ائتمه لیدیرلر.

• بین المللی انجمن لر ایران ایسلام جومهوریتینی بیر سیرا سیاست لرین رعایت ائتمه سینه، او جومله دن تجاری شرکت لرین انسان حاقلارینی رعایت ائتمه سینه دعوت ائله مه سیدیر.

•انسان حاقلارینین اؤزل گزاریشگرلری له یولا گلیب و گزارشگرلرین ایشینده اقتصادی حاقلارین یئرلشدیریلمه سی و اؤزل دستورالعمل لردن و تعهد لاردان فایدالاناراق سازمان مللین نماینده لرینه گزارش وئرمه سیدیر.