از زمان انقلاب سال 1979، جمعیت زندانیان ایران به طور قابل توجهی افزایش یافته است. در آستانه انقلاب در سال 1978 حدود 10000 نفر، توسط ارزیابی های بین المللی به عنوان "زندانی " شناخته شده و یا نرخ جمعیت زندانی، 25 در هر100،000 نفر، از جمعیت وجود داشت. طبق آمار سازمان زندانها در ایران، و با توجه به محاسبات از جامعه شناسان ایرانی، در دهه 80 نرخ دستگیری ها بطور متوسط تا ده برابر افزایش یافت و به 230 در هر 100000 نفر رسید.^[3] این رقم در حال حاضر به 284 رسیده که به طور قابل توجهی بالاتر از متوسط ​​جهانی- بین 144 و 155-^[4] است. به عبارت دیگر ایران دارای یک جمعیت فوق العاده بالای زندانی و، همانطور که در ادامه توضیح داده خواهد شد، یکی از پر ازدحام ترین سیستم های زندان در جهان است.

از سال 57 تا کنون تعداد زندانی ها بالا و پایین های زیادی داشته است. آمار رسمی از کاهش قابل توجه در سال های 1387 (زمانی که 190000زندانیان وجود دارد) و 1383 (زمانی که 134000 وجود دارد) خبر می دهد. اما از سال 1384 روند رو به افزایش از سر گرفته شده و تا سال 1387 جمعیت زندان به 168.000 نفررسیده بود. در ماه فروردین سال 89 این رقم به 184000 نفر رسیده بود. نمودار بطور مارپیچ بالا می رود: شهریور 89 حدود000 204 زندانی^[5]، در ماه فروردین 90 به 220000 زندانی ، و در مهر ماه سال 90 آمار به250 هزار زندانی رسید.^[6]

هرچند آمار و ارقام سازمان زندانها برای جمعیت زندانی شامل بازداشت شدگان موقت می شود،اما این روشن نیست که آنها با چه دقتی میزان واقعی حبس را منعکس کرده اند ، به خصوص در نیمه اول سال 79 قوه قضائیه و سازمان زندانها عده زیادی از کسانی که زندانی بوده ارجاع داده اند.

در اوایل سال 79 ، منابع رسمی مختلف عده ای بین 400.000 و نفر را 600.000زندانی ها را "موقت" قلمداد کرده اند (کسانی که موقتا بازداشت شده اند و اتهاماتشان در حال بررسی است و یا در انتظار حکم مانده، و یا کسانی که به حبس کوتاه مدت محکوم شده اند) بدون این که روشن کنند این گروه چه تاثیری بر ارقام زندانیان در هر زمان داشته است.

به عنوان مثال، در سال 2001 آیت الله هاشمی شاهرودی، رئیس قوه قضائیه، گفت: یک جلسه شورای اجرایی خود را که "آمار رسمی برای زندانیان در واقع تنها یک پنجم از رقم واقعی بود."^[7]

بر خلاف آنچه رئیس سازمان زندانها گزارش داده، تعداد زندانیان در این کشور است 140000 یا 150000 نیست. به نظر می رسد این رقم تنها شامل کسانی است که محاکمه شده اند یا حکم نهایی دریافت کرده اند. تعداد کل افراد در زندان، از جمله زندانیان و بازداشت شدگان موقت و کسانی که محاکمه در انتظار حدود 600000 نفر است. اما منظورمان از بازداشت موقت چیست وقتی شما با یک زندانی در اهواز مواجه می شوید که به مدت 21 سال به عنوان بازداشت موقت محبوس شده است ؟

بنا بر گزارش دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد ، در 2004-2005، 136427 نفر زندانی در زندان های دولتی وجود داشت ؛ تعداد نامعلومی (بطور تخمینی 210000نفر) از بازداشت شدگان در بازداشت موقت در انتظار حکم دادگاه و همچنین تعداد نامعلومی از زندانیان در زندان های سازمان های مختلف امنیتی تحت نظارت سازمان زندانهای ایران محبوس بوده اند . رقم اعلام شده نشان دهنده 490 زندانی در هر 100000نفر از جمعیت است، که ایران را جزء شش کشور اول جهان با بالاترین میزان حبس قرار می دهد. بیش از 95 درصد از زندانیان مرد هستند، به این معنی که زندانیان در حدود 1 درصد از جمعیت مردان تشکیل می دهند. تعداد بسیار زیادی از متهمین بازداشت شده در زندان در انتظار محاکمه هستند ، که این باعث ایجاد مشکلاتی برای حقوق متهم می شود، ازدحام بیش از حدی در زندان ها ایجاد می کند و هزینه زیادی برای دولت به بار می آورد.^[8]

رئیس سازمان زندانها نیز با صدور بیانیه ای در ماه خرداد و مهر 85 ، ارقام را درکانون توجه قرار داد:" از اول فروردین 84 تا پایان همان سال ، 610613 نفر وارد زندان شدند ... که حدود 60 درصد از آنها کمتر از 20 روز در حبس بودند.^[9] '' هر سال 600000 نفر به زندان در ایران حکم می گیرند . هر ماه 50000 نفر زندانی می شوند ، به همین خاطر ایران از نظر میزان حبس در میان ده کشور اول دنیا است.^[10]

بعد از سال 1387 مقامات ارجاع چندانی به زندانیان بازداشت موقت نداشته اند، هر چند در تیر ماه 92 رسمی قوه قضائیه اعلام کرد که میزان ورودی و خروجی از زندان برابر بوده،^[11] و وزیر دادگستری در گزارش سالانه خود اعلام کرد که در سال 92 تعداد531 796 وارد زندانها شده اند که این، کاهش 4.25 درصدی نسبت به سال قبل را نشان می دهد.^[12]

گاهی گفته می شود که افزایش چشمگیر تعداد زندانیان(26 درصد / 35 درصد) در طول بیش از سه سال در 91 تا حد زیادی به دلیل افزایش تعقیب جرایم مربوط به مواد مخدر است.^[13] اما ممکن است به اشتباه رشد این عامل، تنها به آن درصد از کسانی که در زندان برای جرایم مواد مخدرمحبوس شده اند نسبت داده شود. به عنوان مثال این آمار در اواسط سال 79 حدود 47 % بوده و در سال 86 و 92 تغییر چندانی نداشته است و تنها تغییرات جزئی در سایر ارقام سالانه می بینیم.^[14]

موضوع مهم دیگری که اغلب حقوقدانان ایرانی درباره آن پرسیده اند، و شاید به اندازه همان عامل اهمیت دارد، جرم انگاری رفتارهای متعددی است که قبل از انقلاب سال57 وجود نداشت و یا در بسیاری از کشورهای دیگر، به عنوان جرم تعریف نشده اند. (1640 جرم تفکیک شده که در قانون مجازات ایران حکمشان حبس است).^[15] همچنین در قضاوت، متاسفانه یک گرایش در میان قانونگزاران وجود دارد که حبس را به عنوان راه علاج برای همه می بینند ، حتی درمورد تخلفات جزئی. نکته دیگر آنکه معاون دادستان به جای حل مشکل با همکاری بقیه ارگان ها ، بسیار شتابزده حکم بازداشت صادر می کند.

در دهه 80 مقامات بارها و بارها از ظرفیت سیستم زندانها را 60000- 55 زندانی مشخص کرده اند. در سال 85، با توجه به گفته های رئیس سازمان زندان ها، علی اکبر یساقی، شامل 224 واحد - 175 زندان، 25 بازداشتگاه نوجوانان، 23 اردوگاه و 11 مرکز بازداشت موقت می شد. او اضافه کرد در حدود 100 بازداشتگاه های دیگر وجود دارد که توسط نیروهای امنیتی و پلیس اداره میشود و تحت نظراداره زندان ها نیست.

برای مدتی طولانی زندانها کمی بیشتر یا کمتر از 2.5 برابر ظرفیت خود زندانی داشتند که به نظر می رسد تا مدتها تغییری نداشته است. برنامه بازسازی زندانها در سال 80 ،که قرار بود به ایجاد ظرفیت های جدید و خارج کردن زندان از مرکزشهرها کمک کند پیشرفت چندانی نکرد و همین باعث شد تا یساقی ابراز تاسف کند: "برخی از زندان های ما بسیار فرسوده و قدیمی هستند که بیش از پنجاه سال کارکرده اند . وعده هایی که دراین رابطه داده شده و تلاشهایی صورت گرفته است. اما اگر روند بازسازی با همین سرعت پیش برود 50 سال دیگر کار زندانها تمام خواهد شد."^[16]

از دیگر مقامات عالی رسمی که در این باره صحبت کرده، دادستان کل آیت الله دری نجف آبادی بود که دراردیبهشت 86 اظهار کرد: "وضعیت برخی از زندان های این کشور چنان بد است که تحمل آن برای خود مسئولان زندان هم مشکل است." او افزود که در هر سفر استانی وضعیت را زندان های محلی بررسی کرده است. "بروید و شرایط زندان های استانهای دیگرمان را ببینید، در تهران وضع از همه جا بهتر است. بقیه جاهای (کشور) اینطورنیست... کانون اصلاح و تربیت جوانان تهران چهل سال پیش ساخته شده است و ظرفیتش 200-400 نفر است. اما نیازهای ما به مراتب بیشتراز اینهاست."^[17]

در سال 1387 آمار و ارقام ظرفیت رسمی به 65000 نفررسید که بیش از حد جمعیت زندان ها بود.، نرخ اشغال از1/ 243درصد که طبق استانداردهای جهانی، زندان ایران را در رتبه نهم جهان قرار می دهد.^[18] در اردیبهشت 90 استاندارد جهانی زندان ، با ذکر اینکه ظرفیت زندان ها به 85000 نفر افزایش داده شده، نرخ اشغال 8/258 درصدی را اعلام کرده و رتبه ایران را از نظر ازدحام زندان در مقام بالاتری قرار داد. ^[19]آذر ماه سال 1390زمانی که تعداد زندانیان به 250000 هزار نفر و نرخ اشغال به 1/249 نفر رسید – تقریبا چیزی نزدیک به سه برابر ظرفیت زندانها- استاندارد جهانی زندان، ایران از از نظر ازدحام در رتبه چهارم جهانی گذاشت، با فاصله کمی از زندانهای فیلیپین، که مرکز بین المللی مطالعات زندانهای جهان نرخ اشغال آن را" حدود 300 درصد" اعلام کرده اند.^[20]

طبق نظررئیس سازمان زندانها (غلامحسین اسماعیلی) و رئیس زندان های کل کشور، در بیانیه ای که سال 90 صادر کرد، افزایش سریع تعداد زندانیان در این مدت، نه تنها باعث کمبود شدید فضا شده بلکه منابع مالی نیز رو به وخامت گذاشته است،

اسماعیلی در بیانیه اش، بعد از تایید بحران روزافزون زندانها به مطبوعات گفت که دو ماه اول سال 1390 بودجه سازمان زندانها پرداخت نشده بود، و مجبورشدند با اعتبار، مبالغ هنگفتی از بازار بگیرند تا به امور ساده ای مثل غذای بازداشت شدگان صرف کنند.^[21] پیش از این وزارت بهداشت و درمان رسما اعلام کرده بود که منابع لازم برای تضمین استانداردهای بهداشتی و کنترل بیماری های عفونی در زندان ها ارائه نشده است. ^[22]

اردیبهشت ماه، یونس موسوی، عضو کمیسیون امور قضایی مجلس شورای اسلامی در مذاکره ای به مجلس گفت که بودجه سالانه سازمان زندانها حتی کفاف هزینه های خوراک و پوشاک را هم نمی دهد، وی افزود: "زندانها مشکلات بسیاری روبرو هستند بطوری که به هر دو نفر زندانی یک پتو میدهند." موسوی گفت: "این مبلغی که در اختیار آنها قرار می​گیرد با هدفمند شدن یارانه​ها صرف قبوض آب و برق و گاز می​شود." او پیشنهاد کاهش تعرفه آب و برق برای زندانها را داد، اما مجلس با آن مخالفت کرد.^[23]

یک ماه بعد عزت الله یوسفیان، یکی دیگر از اعضای کمیسیون قضایی مجلس، یک گزارش دربارة رفاه زندانیان در روزنامه شرق منتشر کرد و گفت که به طور کلی چهار برابر ظرفیت زندان های کشور زندانی وجود دارد و بزودی به هشت برابر هم می رسد.^[24]

مقامات عالی دیگری نیز به این بحرانها اذعان داشته اند، هر چند آنها نرخ اشغال را پایین تر ذکر کرده اند. به عنوان مثال، معاون رئیس قوه قضائیه، معاونت پیشگیری از جرم در 17 مهر 1390 گفت که به طور کلی زندانها سه برابر ظرفیشان را در خود جای داده اند،^[25] این رقم توسط مصطفی پورمحمدی، رئیس بازرسی کل کشور نیز ذکر شده است . پورمحمدی تصریح کرد که دولت در ساخت زندان جدید اهمال کرده است.^[26]

اطلاعات چندانی از زندان های انفرادی ساخته شده در دسترس نیست، اما آنچه که ما از میان منابع رسمی و مدنی جامعه دریافته ایم نشان می دهد که ازدحام بیش از حد در بسیاری از زندانها، تقریبا سه تا شش برابر ظرفیت آن تخمین زده می شود.^[27] به عنوان مثال، به گفته یک مقام قوه قضائیه درآبان 90، زندان وکیل آباد مشهد، با ظرفیت اسمی 3000 نفر، حدود 13000 زندانی را جای داده است.^[28] در سال 2010، زندان رجایی شهر با ظرفیت حداکثر 90 زندانی 1100 را محبوس کرده است.^[29] بر اساس گفته های رئیس زندان های استان البرز در اردیبهشت 90، زندان قزل حصار کرج، بزرگترین زندان ایران،20000زندانی دارد که این بیش از سه برابر ظرفیتش است.^[30] با توجه به گفته های یکی از زندانیان زندان تبریز در سال 89 ، با ظرفیت نگهداری حدود 2000 نفر بیش از6000 زندانی داشت که این ارقام را بعدها رئیس زندان تایید کرد. اصفهان با ظرفیت 1000 نفری تا 4000 زندانی داشت. طبق گفته مقامات قوه قضائیه در مصاحبه ای مطبوعاتی^[31] شهریور 92 رئیس زندان اداره قم اعلام کرد که زندان لنگرود استان قم با ظرفیت 1200 نفری در آبان 90 بیش از 4000 زندانی داشته است.^[32]

پیش از این گزارش سال 84-85 ، را اعداد کمتری پر کرده بود، در حال حاضر ان جی او داخلی انجمن دفاع از حقوق زندانیان ممنوع از کار شده، در نتیجه آن که با وجود پیشرفت های قابل توجه در مقایسه با سال های گذشته، ملاحظه می کنیم که شرایط کلی نامناسب و بسیار دور از موازین قانونی و حقوق بشر است.^[33]

تا اوایل سال 88 ، واقعیت انسانی وضعیت زندانیان عادی، گاهی اوقات درگزارش زندانیان سیاسی می آمد که آنها را اغلب به عنوان تنبیه به بند عمومی برده اند.این اتفاق پس از انتخابات ریاست جمهوری ژوئن 2009 و دستگیری های گسترده جامعه مدنی و فعالان سياسى در بسیاری از زندانهای کشور رخ داد.^[34] این گزارش ها حاکی از آن بود که زندانیان روی زمین ، در راهروها و در حیاط می خوابیدند، غذا و امکانات بهداشتی وحشتناک بو، مراقبت پزشکی وجود نداشت، خشونت کنترل نشده در بالاترین سطحش بود ، و گاهی اوقات ماموران به سوء استفاده جنسی تشویق می شدند. درآن زمان، زندانیان سیاسی شناخته شده، همه این موارد را نوشته بودند و بطور مخفیانه با ریسک قابل ملاحظه ای به بیرون از زندان فرستاده بودند ، هیچ دلیلی وجود ندارد که حرفشان را باور نکنیم.

قوه قضائیه است با تلاش زیاد بحران سال 91 را بدین طریق حل کرد : از یک طرف، کاهش تعداد زندانیان، و از طرف دیگر افزایش ظرفیت زندانها. اضافه وسر هم کردن ساختمان ها از زمانی که تعداد شروع به افزایش کرد آغاز شد. دو کمپ برای معتادان مواد مخدر، در حال حاضر در جریان است که شرایط آن عمداً "سخت" است. گفته می شود سه کمپ دیگر در دست احداث هستند. زندان جدید تهران "زندان بزرگ " در نزدیکی قم، در امتداد خط لوله گاز است. است، هنوز هم فقط تا حدی می توان از آن بهره برداری کرد و به نظر می رسد تا کنون بیش از 6000 زندانی به آن منتقل شده اند.^[35] زندان زنان دیگری برای استان تهران در نزدیکی قرچک ورامین است ، ظاهرا قبل از آن که"مرمت" ومناسب سازی و ایجاد امکانات مدرن پیش بینی شده صورت بگیرد ، در بهار سال 90 تعدادی از زندانیان زن عقیدتی را به آنجا انتقال دادند.^[36] آنها دریافتند که شرایط نگهداری "غیر انسانی" است : هفت بند، هر یک با ظرفیت 100 زندانی، در جایی که ظرفیت 300 زندانی را داشت. سرویس بهداشتی تنها دو توالت و دو دوش بود و از آب حتی برای تمیز کردن دندان نم یشد استفاده کرد ، مواد غذایی در پایین ترین کیفیت ممکن خود بودند و مانند اینها.^[37]

امکان آزادی هایی،که از طریف بخشش، عفو عمومی برای جرائم غیرخشونت بار، حل و فصل مسئله از طرق مختلف برای کسانی که به خاطر موارد غیر عمدی ناتوانی در پرداخت خونبها (دیه) در در حبس مانده اند – می تواند از طریق مطبوعات گزارش شود. بر اساس گزارش سازمان زندانها، از این طریق زندانی های خود را در یک سال با 33000 نفر کاهش به 217000 رساند. (آمار رسمی دولت ایران که در آذر 91 برای استاندارد جهانی زندان فرستاده شده). از آن زمان به نظر می رسد این درصد ها ثابت باقی مانده است. آخرین آمار در خرداد 93 با 217851 زندانی و 3.5 درصد کمتر از سال قبلش اعلام شده است.^[38]