هیچ شرط خاصّی در قانون مجازات برای کودکانی که با مادران خود زندانی می‌شوند یا کسانی که در دوران سپری شدن مدّت حبس مادرانشان به دنیا می‌آیند، پیش‌بینی نشده است. از 234 مادّه و تعداد به مراتب بیشتری از تبصره‌های مادّه‌های مربوط به مقرّرات زندان، که به نحو جامع به زندان‌هاو زندانیان می‌پردازند^[4]، فقط یک مادّه (مادّۀ 69) به زنان و کودکان اشاره دارد. جز آن، قوانین حاکم بر زندان‌ها هیچ اشارتی به جنسیت، گرایش قومی، مذهبی، جنسی یا سیاسی زندانیان ندارد. مادّۀ 69 مقرّرات زندان‌ها چنین است، "محکومان حسب پیشینه ... به یکی از قسمتهای مراکز حرفه‌آموزی و اشتغال ... معرفی می‌گردند" و تبصرۀ مربوط به آن اشاره دارد که زنان زندانی می‌توانند اطفال خود تا سنّ دو سال تمام را به همراه داشته باشند. امّا در همان سطر اظهار می‌دارد که در هر زندان باید محلّی جداگانه برای اطفال بین دو و شش ساله وجود داشته باشد. در غیر این صورت آنها باید تحت مراقبت دولتی قرار گیرند.^[5]

در یافته‌های مقدّماتی برای طرح پژوهشی آتی ICAVI در زمینۀ بدرفتاری با کودکان در ایران، زنان زندانی دربارۀ وضعیت اطفالی که با مادرانشان زندانی شده‌اند گزارش‌های داده‌اند و مستند ساخته‌اند که آنها مدّتی طولانی است که به غذای کافی، بهداشت، مراقبت شخصی و شرایط بهداشتی و ایمنی دسترسی ندارند. در عمل، مقرّرات زندان آنچنان که در قوانین زندان تصریح شده اجرا نمی‌شود. در یک مطالعۀ موردی، مادر راجع به اضطرابات و نگرانی‌هایی که فرزند چهارساله‌اش شاهد آن بوده سخن می‌گوید. بدرفتاری با کودکان در زندان‌ها بدون هیچ توجّهی به آن سپری می‌شود زیرا آنها در همان بندهایی زندگی می‌کنند که مادرانشان و سایر زندانیان سکونت دارند. مقامات زندان همان بدرفتاری جسمی را که در مورد مادران معمول می‌دارند، از قبیل هُل دادن، لگد زدن، ممانعت از رفتن به دستشویی، در مورد اطفال نیز به کار می‌برند، در عین حال که با عدم جریان هوای آزاد (اعم از سرد و گرم)، فقدان مراقبت پزشکی کافی و عدم دسترسی به برنامه‌های آموزشی مواجه هستند. به‌علاوه، بدرفتاری‌هایی از نوع روانشناختی با کودکان در بند شامل این موارد است: استفاده از زبان زشت و توهین‌آمیز، فریاد زدن، تهدید کردن، شکنجۀ مادران در پیش روی کودک و جدا کردن مادر از فرزند برای مدّت زمانی چشمگیر.

در چارچوب حقوق کودکان در ایران، دو موضوع اساسی محتاج اصلاح است: قانون‌گذاری و نظام نظارتی از یک سو، و بی‌نظمی از سوی دیگر. امّا، موضوعات بسیاری است که از ماهیت سیاسی و دولت نشأت می‌گیرد. با توجّه به زمینۀ سیاسی نظام قضایی، دولت می‌تواند دامنۀ وسیعی از فشار را بر زندانیان وارد کند، گاهی اوقات، بدون توجّه به سنّ یا شرایط زندانی، عمداً به شکنج روی آورد. کودکانی که با مادران زندانی زندگی می‌کنند غالباً از خانواده‌هایی هستند که پدر در زندگی وجود ندارد یا خود او در زندان به سر می‌برد.

اعدام کودکانقانون جزای قبل از سال 2012 جرایم را منطبق با مجازات طبقه‌بندی کرد. مجازات با توجّه به منشأ اعتقادی، قضایی یا قانون‌گذاری به نحوی متفاوت اعمال می‌شود.

قانون مجازات جدید^[6] به میزان زیادی همان طبقه‌بندی جرایم را حفظ کرده و مجازات‌های جدید کم و بیش همان است که قبلاً وجود داشته است. امّا، جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که اعدام کودکان را موقوف کرده است. امّا، طبق مادّخ‌های 145 و 146 قانون مجازات جدید، سنّ مسئولیت بزهکاری همچنان "بلوغ" است، یعنی نـُه سال قمری برای دختران و 15 سال قمری برای پسران، که در هر دو مورد میثاق حقوق کودک را نقض می‌کند. طبق مادّۀ 87، اعدام در مجازات‌هایی که بنا به تشخیص و صلاحدید صادر می‌شود در مورد اطفال کمتر از هجده سال لغو شده و اقدامات تأدیبی جایگزین آن شده است. اگرچه این مادّه اعدام نوجوانان را برای بعضی جرایم لغو می‌کند، امبا اکثر اعدام‌های نوجوانان در قالب قصاص به علّت جرایم مرتبط به قتل صورت می‌گیرد.

مادّۀ 90 قانون مجازات جدید تصریح می‌کند که افراد بالغ زیر 18 سال (پسران 18-15 و دختران 18-9 ساله) که به حدود و قصاص محکوم می‌شوند، اگر ثابت شود که در زمان ارتکاب جرم دارای "رشد و کمال" عقلی نبوده‌اند، ممکن است از مجازات بزرگسالان – مجازات اعدام – معاف شوند. اگرچه قانون جدید نسبت به قانون مجازات اسلامی سابق، در رابطه با اعدام نوجوانان، بهبود یافته، امّا ایران هنوز بالاترین میزان اعدام کودکان را برای خود حفظ کرده است.^[7]

طبق گزارش‌های سازمان‌های حقوق بشر، از هر 32 اعدام مجرمین نوجوان در جهان از ژانویه 2005 تا کنون، 26 مورد در ایران رخ داده است.^[8] در سال 2007، ایران هشت نوجوان را اعدام کرد. ایران از امضاء کنندگان میثاق حقوق کودک (Convention on the Rights of the Child = CRC) سازمان ملل متّحد که تصریح می‌کند که "مجازات‌ اعدام‌ و يا حبس‌ ابد بدون‌ امكان‌ بخشودگي‌ را نمي‌توان‌ در مورد كودكان‌ زير 18 سال‌ اعمال‌ كرد." و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (International Covenant on Civil and Political Rights = ICCPR) است که اعلام می‌کند "حکم اعدام در مورد جرائم ارتکابی اشخاص کمتر از هیجده سال صادر نمی شود." علیرغم این تعهّدات، در ژوئیه 2008 کارزار توقّف اعدام کودکان ثبت کرد که 130 کودک در ایران با مرگ روبرو هستند.

تأیید و تصویب "لایحه حمایت از کودکان و جوانان بی سرپرست یا بدسرپرست" توسّط شورای نگهبان به این معنی است که این طرح به قانون تبدیل شده است.^[9] اگرچه قانون جدید نکات مثبتی هم دارد از قبیل حق زنان مجرّد برای به فرزندخواندگی پذیرفتن اطفال و حق کودکی که به فرزندخواندگی پذیرفته شده نسبت به ارث و حقوق بازنشستگی پدر، امّا دارای مبهمات بسیار و مادّه‌های قابل اعتراض نیز هست.^[10] امّا، هیچیک از آنها برای سلامت اخلاقی، روانی و جسمی کودک (بخصوص دختران) خطرناک‌تر از مادّۀ 27 نیست. طبق این مادّه، ولی قانونی کودک می‌تواند با او ازدواج کند. در گزارش اخیر انجمن پژوهشگران ایران "مادّۀ 27 لایحۀ ممکن است سبب شود دختران خردسال با اهداف غیراخلاقی به فرزندخواندگی پذیرفته شوند و با خطر بدرفتاری توسّط کسانی که تمایلات جنسی به کودکان دارند روبرو شوند. قانون مزبور به نظر می‌رسد این واقعیت را نادیده می‌گیرد که بر مبنای دیگر قوانین کشوری^[11]، و نیز مادّۀ 21 کنوانسیون حقوق کودک^[12] و تمامی سایر اسناد مرتبط، مصلحت عمدۀ کودک باید در هر جابجایی در رأس امور باشد. در اینجا، به جای آن که به چنین اقدامی جنبۀ جرم بدهد، شورای نگهبان آن را قانونی کرده است."^[13]

بدرفتاری با کودکان در منزل به شکل‌ رابطۀ جنسی یا سوءرفتار جسمی هم‌اکنون در ایران رایج است، گو این که به ندرت مستند شده است، امّا اعتقاد بر این است که این مادّه به تمایل جنسی به کودکان دامن خواهد زد زیرا پدر ممکن است دخترخوانده‌اش را همسر بالقوّه تلقّی کرده در طفولیت با او بدرفتاری جنسی نماید. به همین میزان، مادری ممکن است دختری را رقیب بالقوّۀ خود در سالهای آینده محسوب کند و کودک را از مراقبت و محبّتی که برای شکوفایی کامل استعدادهای بالقوّه‌اش لازم دارد محروم نماید.

ایران از دول امضاء کنندۀ کلّیه میثاق‌های مربوط به حقوق کودک است و فعّالان حقوق بشر، حقوق زنان و رفاه کودک طالب اصلاح مادّۀ 27 قانون جدید دربارۀ سرپرستی قانونی در ایران قبل از رسیدن به مرحلۀ اجرایی آن هستند.